آثار طلاق (استاد رفیعی)

اشاره
قال الله تبارک و تعالی :

«وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا »؛ (1)

(یاد کن) زمانی که به آن شخص که خدا به او نعمت [اسلام] بخشیده بود و توهم (با آزادکردنش از طوق بردگی) به او احسان کرده بودی، میگفتی: همسرت را برای خود نگه دار و از خدا پروا کن. و تو در باطن خود چیزی را [چون فرمان خدا به ازدواج با مطلقة او] پنهان می داشتی که خدا آشکارکننده آن بود تا برای مردم در ازدواج مطلقه پسرخوانده هایشان ممنوعیت و مشکلی نباشد و برای بیان فرمان خدا نسبت به مشروعیت ازدواج مطلقه پسرخوانده از مردم می ترسیدی -و در

ص: 41

1- احزاب، 37.

حالی که خدا سزاوارتر بود که از او بترسی-، پس هنگامی که «زید» نیاز خود را از همسرش به پایان برد (و او را طلاق داد) وی را به همسری تو درآوردیم تا برای مؤمنان نسبت به ازدواج با همسران پسرخوانده هایشان زمانی که نیازشان را از آنان به پایان برده باشند. مشقتی نباشد؛ و همواره فرمان خدا شدنی است.

مقدمه
زینب بنت جحش و زید بن حارثه در زندگی شان تفاهم نداشتند و مشکلاتی برایشان پیش آمد. زینب دو عیب بزرگ داشت: تکبرو بدزبانی.

پس از مدتی زید بن حارثه نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: می خواهم زینب را طلاق بدهم. حضرت فرمود: تورا چه شده است؟ از او به تو چیزی رسیده است؟! زید گفت: نه ، به خدا سوگند یا رسول الله !جزنیکی از او ندیده ام؛ ليكن به سبب شرافت خود بر من بزرگی می کند و با زبانش مرا آزار می دهد. (1)

آثار منفی طلاق
اشاره

وظیفه اول هرکسی در جامعه، جلوگیری از طلاق است. طلاق عرش خدا را به لرزه در می آورد. (2) طلاق آثار منفی فراوانی دارد؛ برخی از این آثار عبارت اند از:

1. اثرفردی

اولین اثر منفی طلاق، مشکلات فردی است. یک مرد بی همسر می شود؛

ص: 42

1- بحار الانوار، ج 22، ص 177؛ تاریخ الخمیس، ج 1، ص 501؛ اسد الغابه، ج 5، ص 501.

2- وسائل الشیعه، ج 22، ص 9؛ مکارم الاخلاق، ص 197؛ عوالی اللئالی، ج 2، ص 139.

زن بی شوهر می شود؛ کودکان حداقل یکی از والدین را از دست می دهند و بی۔ سرپرست می شوند.

2. اثراجتماعی

دومین اثر منفی طلاق، مشکلات اجتماعی است. جامعه با افرادی مواجه می شود که قبلا همسرداشتند و اکنون بی همسر شده اند. این افراد مشکلات فراوانی دارند: مشکل مالی، مشکل عاطفی، مشکل نیاز جنسی و... جامعه نیز از این جهت لطمه می بیند.

3. اثرخانوادگی

سومین اثر منفی طلاق، مشکلات خانوادگی و فامیلی است. وقتی ازدواجی صورت می گیرد، پیوندهای مختلفی بین افراد دو خانواده پدید می آید: پدرزن، مادرزن، پدرشوهر، مادرشوهر، برادرزن، خواهرشوهرو... زمانی که زن و شوهر از هم جدا می شوند، این روابط نیز لطمه می خورد و از بین می رود.

طلاق، آثار منفی دیگری نیز دارد که فقط اشاره میکنم: مشکلات اقتصادی، مشکلات معنوی، مشکلات روانی، مشکلات عاطفی و...

اولین وظیفه کسانی که در مقوله طلاق فعالیت دارند مانند مشاوران و قاضیان این است که اجازه ندهند فورا طلاق جاری شود و زندگی ها از هم بپاشد. قرآن می فرماید:

«وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا »؛ (1)

ص: 43

1- نساء، 35.

و(شما ای حاکمان شرع و عقلا و بزرگان خانواده!) اگر از جدایی و ناسازگاری میان زن و شوهر بیم داشتید، پس داوری از خانواده مرد و داوری از خانواده زن برای رفع اختلاف برانگیزید که اگر هردو داور قصد اصلاح داشته باشند، خدا میان دو داور توافق و سازگاری ایجاد میکند (تا به صلاح زن و شوهر حکم کنند).

تلاش پیامبر صلی الله علیه و آله برای جلوگیری از طلاق

خداوند در آیه 37 سوره احزاب می فرماید:

«وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ »

(یاد کن) آن زمان را که به آن شخص که خدا به او نعمت [اسلام] بخشیده بود و توهم با آزادکردنش از طوق بردگی به او احسان کرده بودی، می گفتی: همسرت را برای خود نگه دار و از خدا پروا کن .

خدا دو نعمت به زید بن حارثه داد: نعمت اسلام آوردن و نعمت برخورداری از محبت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و فرزند خواندگی او. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هم به زید نعمت بخشیده بود: او را آزاد کرد، برایش زن گرفت و مهریه همسرش را پرداخت.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به زید فرمود: همسرت را نگه دار و از خدا بترس. دعوا و اختلاف نکنید.

البته پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علم الهی می دانست این زن و شوهر با هم نمی سازند و پایان داستان چگونه است؛ اما گاهی انسان چیزی را می داند ولی به زبان نمی۔ آورد.

ای کاش این فراز آیه تابلو شود و در دادگاه های خانواده و مراکز مشاوره نصب

کنند:

ص: 44

« أَمْسِکْ عَلَيْکَ زَوْجَکَ وَ اتَّقِ اللَّهَ »؛

همسرت را برای خود نگه دار و از خدا پروا کن .

همسرت را به خاطر خدا نگه دار و نگذار دختر مردم به خانه پدرش برگردد؛ نگذار فرزندانت بی سرپرست شوند.

در نهایت زید بن حارثه، زینب بنت جحش را طلاق داد.

داستان ازدواج پیامبر صلی الله علیه و آله با زینب

«فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا » (1)

پس هنگامی که زید نیاز خود را از همسرش به پایان برد (و او را طلاق داد) وی را به همسری تودرآوردیم تا برای مؤمنان نسبت به ازدواج با همسران پسرخوانده هایشان - زمانی که نیازشان را از آنان به پایان برده باشند - مشقتی نباشد؛ و همواره فرمان خدا انجام شدنی است.

در دوران جاهلیت ، اگر کسی پسرخوانده ای داشت و او همسر خود را طلاق می داد، پدرخوانده حق نداشت با این زن ازدواج کند؛ چون پسرخوانده را مانند پسر واقعی می دانستند و بدین رو، همسر او را نیز عروس خانواده می شمردند.

اسلام، اعلام کرد که پسرخوانده با پسر واقعی تفاوت دارد؛ یعنی فرزندخواندگی، نسبت خویشاوندی شرعی نیست. پسرخوانده، نه به همسران و دختران پدرخوانده محرم می شود، نه از او ارث می برد و نه همسرش به پدرخوانده محرم است. عزیزانی که کودکی را به فرزندی می پذیرند باید به این مسائل توجه داشته باشند.

ص: 45

1- احزاب، 37.

ازدواج پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با زینب بنت جحش که همسر سابق پسرخوانده پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بود، این رسم غلط را به صورت عملی از میان برداشت. (1)

زینب زندگی خوبی با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم داشت. او زنی اهل دعا و حزن و اندوه به درگاه خدا و نیز بانویی سخاوت مند بود. او دو سال بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از دنیا رفت و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

عوامل مشترک تزلزل و فروپاشی خانواده
اشاره

انتشارات دار الحديث قم، کتابی به نام عوامل تحکیم خانواده چاپ کرده است. این کتاب شامل آیات و روایاتی است که عوامل استواری و استحکام بنیان خانواده یا فروپاشی و طلاق را برمی شمارد. با توجه به آیه 37 سوره احزاب ، در این جا به هشت مورد از عوامل تزلزل و فروپاشی خانواده از جمله: بی مهری و طلاق عاطفی اشاره می نمایم. این عوامل، موجب بی مهری و بی احساسی و حتى طلاق می شود.

1. بدخلقی

اشاره

اولین عامل فروپاشی خانواده، بدخلقی زن یا شوهر است.

حسین بن بشار به امام رضا علیه السلام نامه نوشت و پرسید: یکی از خویشاوندانم دختر مرا از من خواستگاری کرده اما اخلاق خاصی دارد. امام رضا علیه السلام فرمود:

«لَا تُزَوِّجْهُ إِنْ كَانَ سَيِّئَ الْخُلُقِ »؛ (2)

اگر بداخلاق است به او دختر نده.

ص: 46

1- تفسیر نمونه، ج 17، ص 316.

2- الكافي، ج 5، ص 563؛ من لا يحضره الفقیه، ج 3، ص 409؛ مکارم الاخلاق، ص 203.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اول اخلاق داماد را ببینید، سپس دینش را، (1)سپس جمال و مال و ویژگی های دیگرش را.

هنگامی که حضرت علی علیه السلام زهرای مرضیه علیها السلام را به عقد خود درآوردند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سفارش هایی به او فرمود؛ از جمله:

«یا عَلیُّ أحسِن خُلقَکَ مَعَ أهلِکَ وَجِیرانِکَ وَمَن تُعاشِرُ وَتُصاحِبُ مِنَ النّاسِ تُکتَب عِندَ اللّهِ فی الدَّرَجاتِ العُلی »؛ (2)

ای علی! با خانواده و همسایه ها و همه کسانی که با آنها معاشرت و مصاحبت داری، خوش خلق باش تا در پیشگاه خدا در درجات والا نوشته شوی.

آقا! اگر پول نداری، اخلاق که می توانی داشته باشی؛ اگر قسطت عقب افتاده، لبخند که می توانی بزنی.

شیوه برخورد علما با همسرانشان

همسر آیت الله العظمی مرعشی رحمة الله علیه تعریف می کرد: من شصت سال با آیت ۔ الله مرعشی زندگی کردم. ایشان هرگز به من امرونهی نکرد، هرگز با من تندی نکرد. اگر آب می خواست، یا خودش ظرف آب را بر می داشت یا می فرمود: اگر کسی به ما آب می داد خوب بود! نمیگفت: شما به من آب بده.

همسر امام خمینی رحمة الهه علیه نیز می گفت: هرگز پیش نیامد که امام با من تندی

ص: 47

1- «قال رسول الله صلی الله علیه و آله إذا جاءَکُم مَن تَرضَونَ خُلُقَهُ ودِینَهُ فَزَوِّجُوهُ "إِلاّ تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَهٌ فِی اَلْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ ؛ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه کسی نزدتان به خواستگاری آمد که اخلاق و دین مداری اش را می پسندید، به او دختر دهید. اگر این کاررا نکنید، فتنه و فسادی بزرگ در زمین خواهد شد. (الکافی،ج 5، ص 347؛ التهذیب، ج 7، ص 395؛ وسائل الشیعه، ج 20، ص 76).

2- تحف العقول، ص 14؛ بحارالانوار، ج 74، ص 67.

کند یا دستوری به من بدهد.

همسر آیت الله العظمی بهجت رحمة الله نیز می گفت: گاهی مسئله ای پیش می آمد که باعث ناراحتی و کدورت بین ما می شد. آیت الله بهجت می فرمود: حالا غذا بخوریم، بعد درباره اش صحبت می کنیم. و در همین فاصله غذاخوردن ناراحتی مان برطرف می شد و اصلا دعوا را فراموش می کردیم!

فرزند آیت الله بهجت رحمة الله نیز می گفت: پدر من حافظه ای قوی داشت. گاهی مطلبی از شصت هفتاد سال قبل نقل می کرد، اما هیچ وقت بدخلقی یا اختلافی که با مادرمان داشت در ذهنش نگه نمی داشت. ناراحتی ها را نادیده می گرفت.

همسر شهید مطهری رحمة الله می گفت: به اتفاق یکی از دوستانم، از اصفهان راه افتادیم و نیمه شب به تهران رسیدیم. وقتی به خانه رسیدیم، می خواستم در را با کلید باز کنم که ناگهان در باز شد. دیدم آقای مطهری منتظر ما بود و در را به - رویمان باز کرد. چایی هم دم کرده بود. گفتم: چرا نخوابیدید؟گفت: می دانستم شما دیروقت از راه می رسید؛ به همین خاطر بیدار ماندم تا از شما استقبال کنم.

خانمی که با من آمده بود وقتی این رفتار را دید گفت: عجب! تا به حال مردی را ندیدم که تا این حد نسبت به خانواده اش احترام بگذارد و تکریم کند.

آری، هم شوهر باید در خانه خوش اخلاق باشد، هم همسر.

2. ملامت وسرزنش

اشاره

دومین عامل فروپاشی خانواده، روحيه ملامت و سرزنشگری زوج هاست.

گاهی سرزنش با توهین و تحقیر نیز همراه می شود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ص: 48

« و مَنِ استَخَفّ بِأَهلِهِ خَسِرَ طیبَ عِیشِهِ»؛ (1)

هرکس خانواده اش را خوار بشمارد خوشی زندگی اش را از دست می دهد.

مثلا: شوهر، همسرش را سرزنش می کند که برادرت معتاد است، پدرت فقیر است، خواهرت طلاق گرفته و... پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

« وَ مَنْ عَيَّرَ مُؤْمِناً بِشَيْءٍ لَمْ يَمُتْ حَتَّى يَرْكَبَهُ »؛ (2)

کسی که از مؤمنی خرده بگیرد (که چرا فلان کار را انجام داد) از دنیا نخواهد رفت مگر اینکه خودش نیز همان کار را مرتکب شود.

وامام صادق علیه السلام فرمود:

« مَنْ أنَّبَ مُؤْمِناً أنَّبَهُ اللهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ»؛ (3)

هرکس مؤمنی را سرزنش کند خداوند او را در دنیا و آخرت سرزنش می کند.

یکی از ویژگی های الهی، گذشت از خطا و به رخ نکشیدن آن است.

نكته اخلاقی

انسان نباید گذشته اش را فراموش کند. برخی آقایان با خانم ها گذشته خود را فراموش می کنند که چه اشتباهاتی مرتکب شده بودند؛ اما گذشته همسرشان را فراموش نمی کنند و با یادآوری آن، موجب تحقیر و سرزنش او می شوند.

شهید رجایی میگفت: روزی که همسرم با من ازدواج کرد، آن روز که من

ص: 49

1- المواعظ العددیه، ص 255.

2- المؤمن، ص 66، الکافی، ج 2، ص 356؛ تحف العقول، ص 47.

3- الکافی، ج 2، ص 356؛ الوافی، ج 5، ص 973؛ وسائل الشیعه، ج 12، ص 277.

رئیس جمهور نبودم؛ آدمی معمولی بودم که در جنوب شهر تهران کاسه و بشقاب می فروختم. حالا که رئیس جمهور شده ام، باید کاسه و بشقاب فروشی ام را فراموش کنم ؟!

سلطان ایاز گه گاه به اتاقی می رفت و در را می بست. به او مشکوک شدند و زیر نظرش گرفتند. دیدند وقتی در اتاقش خلوت می کند از صندوق چه ای لباس چوپانی بیرون می آورد و می پوشد. او این کار را انجام می داد تا یادش باشد که پیش از پادشاهی، چوپان گوسفندها بود. (1)

برخی افراد وقتی بعد از ازدواج به جایی می رسند رئیس می شوند، مسئول می شوند، پول دار می شوند. گذشته خود را فراموش می کنند، خدمات همسر را فراموش می کنند.

3. عدم رعایت حقوق متقابل

سومین عامل تزلزل خانواده عدم رعایت حقوق متقابل است. اصولا یکی از گرفتاری های ما عدم رعایت حقوق است. رسول خدا حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«إنَّ مِن شِرارِ رِجالِکُم البَهّاتَ الجَرِیءَ الفَحّاشَ ، الآکِلَ وَحدَهُ ، وَالمانِعَ رِفدَهُ ، وَالضّارِبَ عَبدَهُ ، وَالمُلجِئَ عِیالَهُ إلی غَیرِهِ»؛ (2)

از بدترین مردان شما کسی است که بهتان می زند، گستاخ است، ناسزا میگوید، تنها غذا می خورد، مانع میهمان است ، برده اش را کتک می زند

و به گونه ای رفتار می کند که عیالش به دیگران پناه ببرند.

همسران در همه زمینه ها وظایف متقابل فراوانی دارند. یکی از آن زمینه ها،

ص: 50

1- مثنوی معنوی، حکایت سوم.

2- الکافی، ج 2، ص 292؛ الوافی، ج 5، ص 841؛ بحار الانوار، ج 69، ص 115.

امور جنسی و عاطفی است. زن و شوهر باید نیازهای جنسی و عاطفی یکدیگر را برآورده کنند. اسلام به ویژه مردها را سفارش کرده است که نیازهای جنسی همسر خود را نادیده نگیرند.

هنگامی که عاصم بن زیاد زن و زندگی را کنار گذاشت و مشغول عبادت شد، امیرالمؤمنین علیه السلام او را توبیخ کرد و فرمود: آیا از خانواده ات خجالت نکشیدی؟ آیا به فرزندانت رحم نکردی؟ (1)

زنی به نام حولاء پیش پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: شوهرم به من توجه نمی۔ کند. حضرت فرمود: اگر شوهرت بداند با توجه نمودن به تو چه پاداشی دارد. حولاء پرسید: چه پاداشی دارد؟ فرمود: هرگاه به سوی تو بیاید دو فرشته او را در میان می گیرند و او مانند کسی است که در راه خدا شمشیر کشیده . هرگاه با تو آمیزش کند گناهانش فرومی ریزد و هرگاه غسل کند از گناهان جدا شود. (2)

عثمان بن مظعون شبانه روز مشغول عبادت شده، به همسرش بی توجه بود؛ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به شدت با او برخورد کرد. (3)

4. غيرت بی جا

چهارمین عامل تزلزل خانواده، غیرت بی جا و بدگمانی است. مرد نباید بی۔ غیرت باشد، اما غیرت بی جا هم درست نیست. امیرالمؤمنین علیه السلام به امام حسن علیه السلام فرمود:

ص: 51

1- الكافی، ج 1، ص 410، الوافی، ج 3، ص 657؛ وسائل الشیعه، ج 5، ص 112.

2- الکافی، ج 5، ص 496؛ الوافی، ج 22، ص 705؛ بحارالانوار، ج 22، ص 124.

3- الکافی، ج 5، ص 494؛ وسائل الشیعه، ج 20، ص 107؛ بحار الانوار، ج 22، ص 264.

«وَإِيَّاكَ وَالتَّغَايُرَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِ غَيْرَةٍ»؛ (1)

بپرهیز از غیرت ورزی در جایی که جای غیرت نیست.

مرد نباید مانع شود که همسرش در آن چارچوبی که دین اجازه میدهد با

مردان فامیل سلام وعلیک کند. حضرت زهرا علیها السلام با سلمان (2)ومحمود بن لبيد (3) و دیگران گفت وگو می کرد.

5. تنوع طلبي شوهر

تنوع طلبی، پنجمین عامل فروپاشی خانواده است. امام باقر علیه السلام فرمود:

«إنّ اللَّهَ عَزَّوجلَّ یُبغِضُ کُلَّ مِطلاقٍ ذَوّاقٍ»؛ (4)

خداوند دشمن است با هر کسی که بسیار طلاق دهنده و چشنده است. چشنده یا «ذواق»، کسی است که می خواهد مزه هر چیزی را بچشد. منظور از چشنده در این جا مردی است که زود به زود زن خود را عوض می کند؛ گویا می خواهد طعم زنان مختلف را بچشد.

آن هایی که زود زن طلاق می دهند و تنوع طلبند و دلشان می خواهد همسران متعدد در زندگی شان باشد، خدا از این آدم ها بیزار است. اسلام به مرد اجازه داده است با چند زن زندگی کند، اما تنوع طلبی و طلاق دهنده بودن رانکوهش می کند.

ص: 52

1- الکافی، ج 5، ص 537؛ تحف العقول، ص 87؛ نهج البلاغه، ص 405.

2- بحار الانوار، ج 43، ص 73؛ عوالم العلوم والمعارف، ج 11، ص 206.

3- بحار الانوار، ج 36، ص 352؛ كفاية الاثر، ص 198؛ عوالم العلوم، ج 11، ص 783.

4- الکافی، ج 6، ص 55، الوافی، ج 23، ص 996؛ وسائل الشیعه، ج 22، ص 8.

6. ژولیدگی

ششمین عامل تزلزل زندگی زناشویی این است که زن و شوهر به وضع ظاهری خود رسیدگی نکنند. همان طور که زن خودش را به دلخواه شوهر آرایش میکند و لباس خوب می پوشد، مرد نیز وظیفه دارد طبق خواسته همسرش رفتار کند و خود را بیاراید. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

« یَجِبُ عَلَی الرَّجُلِ لِامرَأَتِهِ ما یَجِبُ لَهُ عَلَیها؛أن یَتَزَیَّنَ لَها کَما تَتَزَیَّنُ لَهُ فی غَیرِ مَأثَمٍ »؛ (1)

همان حقوقی که لازم است مرد در رابطه با همسر خود رعایت کند، برزن نیز لازم است. این که شوهر، خود را برای همسر خویش آراسته کند؛ همان گونه که زن، خود را در غیر گناه برای همسر خویش آراسته می کند. امام باقر علیه السلام محاسنش را رنگ می کرد و لباس رنگی میپوشید. (2) این کارها نه فقط منعی ندارد، بلکه پسندیده است.

تزلزل و فروپاشی خانواده، عوامل دیگری نیز دارد: بخل، لجاجت، خیانت و...

* * * * *

ص: 53

1- الفردوس، ج 5

اشاره
قال الله تبارک و تعالی :

«وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا »؛ (1)

(یاد کن) زمانی که به آن شخص که خدا به او نعمت [اسلام] بخشیده بود و توهم (با آزادکردنش از طوق بردگی) به او احسان کرده بودی، میگفتی: همسرت را برای خود نگه دار و از خدا پروا کن. و تو در باطن خود چیزی را [چون فرمان خدا به ازدواج با مطلقة او] پنهان می داشتی که خدا آشکارکننده آن بود تا برای مردم در ازدواج مطلقه پسرخوانده هایشان ممنوعیت و مشکلی نباشد و برای بیان فرمان خدا نسبت به مشروعیت ازدواج مطلقه پسرخوانده از مردم می ترسیدی -و در

ص: 41

1- احزاب، 37.

حالی که خدا سزاوارتر بود که از او بترسی-، پس هنگامی که «زید» نیاز خود را از همسرش به پایان برد (و او را طلاق داد) وی را به همسری تو درآوردیم تا برای مؤمنان نسبت به ازدواج با همسران پسرخوانده هایشان زمانی که نیازشان را از آنان به پایان برده باشند. مشقتی نباشد؛ و همواره فرمان خدا شدنی است.

مقدمه
زینب بنت جحش و زید بن حارثه در زندگی شان تفاهم نداشتند و مشکلاتی برایشان پیش آمد. زینب دو عیب بزرگ داشت: تکبرو بدزبانی.

پس از مدتی زید بن حارثه نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: می خواهم زینب را طلاق بدهم. حضرت فرمود: تورا چه شده است؟ از او به تو چیزی رسیده است؟! زید گفت: نه ، به خدا سوگند یا رسول الله !جزنیکی از او ندیده ام؛ ليكن به سبب شرافت خود بر من بزرگی می کند و با زبانش مرا آزار می دهد. (1)

آثار منفی طلاق
اشاره

وظیفه اول هرکسی در جامعه، جلوگیری از طلاق است. طلاق عرش خدا را به لرزه در می آورد. (2) طلاق آثار منفی فراوانی دارد؛ برخی از این آثار عبارت اند از:

1. اثرفردی

اولین اثر منفی طلاق، مشکلات فردی است. یک مرد بی همسر می شود؛

ص: 42

1- بحار الانوار، ج 22، ص 177؛ تاریخ الخمیس، ج 1، ص 501؛ اسد الغابه، ج 5، ص 501.

2- وسائل الشیعه، ج 22، ص 9؛ مکارم الاخلاق، ص 197؛ عوالی اللئالی، ج 2، ص 139.

زن بی شوهر می شود؛ کودکان حداقل یکی از والدین را از دست می دهند و بی۔ سرپرست می شوند.

2. اثراجتماعی

دومین اثر منفی طلاق، مشکلات اجتماعی است. جامعه با افرادی مواجه می شود که قبلا همسرداشتند و اکنون بی همسر شده اند. این افراد مشکلات فراوانی دارند: مشکل مالی، مشکل عاطفی، مشکل نیاز جنسی و... جامعه نیز از این جهت لطمه می بیند.

3. اثرخانوادگی

سومین اثر منفی طلاق، مشکلات خانوادگی و فامیلی است. وقتی ازدواجی صورت می گیرد، پیوندهای مختلفی بین افراد دو خانواده پدید می آید: پدرزن، مادرزن، پدرشوهر، مادرشوهر، برادرزن، خواهرشوهرو... زمانی که زن و شوهر از هم جدا می شوند، این روابط نیز لطمه می خورد و از بین می رود.

طلاق، آثار منفی دیگری نیز دارد که فقط اشاره میکنم: مشکلات اقتصادی، مشکلات معنوی، مشکلات روانی، مشکلات عاطفی و...

اولین وظیفه کسانی که در مقوله طلاق فعالیت دارند مانند مشاوران و قاضیان این است که اجازه ندهند فورا طلاق جاری شود و زندگی ها از هم بپاشد. قرآن می فرماید:

«وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا »؛ (1)

ص: 43

1- نساء، 35.

و(شما ای حاکمان شرع و عقلا و بزرگان خانواده!) اگر از جدایی و ناسازگاری میان زن و شوهر بیم داشتید، پس داوری از خانواده مرد و داوری از خانواده زن برای رفع اختلاف برانگیزید که اگر هردو داور قصد اصلاح داشته باشند، خدا میان دو داور توافق و سازگاری ایجاد میکند (تا به صلاح زن و شوهر حکم کنند).

تلاش پیامبر صلی الله علیه و آله برای جلوگیری از طلاق

خداوند در آیه 37 سوره احزاب می فرماید:

«وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ »

(یاد کن) آن زمان را که به آن شخص که خدا به او نعمت [اسلام] بخشیده بود و توهم با آزادکردنش از طوق بردگی به او احسان کرده بودی، می گفتی: همسرت را برای خود نگه دار و از خدا پروا کن .

خدا دو نعمت به زید بن حارثه داد: نعمت اسلام آوردن و نعمت برخورداری از محبت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و فرزند خواندگی او. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هم به زید نعمت بخشیده بود: او را آزاد کرد، برایش زن گرفت و مهریه همسرش را پرداخت.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به زید فرمود: همسرت را نگه دار و از خدا بترس. دعوا و اختلاف نکنید.

البته پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علم الهی می دانست این زن و شوهر با هم نمی سازند و پایان داستان چگونه است؛ اما گاهی انسان چیزی را می داند ولی به زبان نمی۔ آورد.

ای کاش این فراز آیه تابلو شود و در دادگاه های خانواده و مراکز مشاوره نصب

کنند:

ص: 44

« أَمْسِکْ عَلَيْکَ زَوْجَکَ وَ اتَّقِ اللَّهَ »؛

همسرت را برای خود نگه دار و از خدا پروا کن .

همسرت را به خاطر خدا نگه دار و نگذار دختر مردم به خانه پدرش برگردد؛ نگذار فرزندانت بی سرپرست شوند.

در نهایت زید بن حارثه، زینب بنت جحش را طلاق داد.

داستان ازدواج پیامبر صلی الله علیه و آله با زینب

«فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا » (1)

پس هنگامی که زید نیاز خود را از همسرش به پایان برد (و او را طلاق داد) وی را به همسری تودرآوردیم تا برای مؤمنان نسبت به ازدواج با همسران پسرخوانده هایشان - زمانی که نیازشان را از آنان به پایان برده باشند - مشقتی نباشد؛ و همواره فرمان خدا انجام شدنی است.

در دوران جاهلیت ، اگر کسی پسرخوانده ای داشت و او همسر خود را طلاق می داد، پدرخوانده حق نداشت با این زن ازدواج کند؛ چون پسرخوانده را مانند پسر واقعی می دانستند و بدین رو، همسر او را نیز عروس خانواده می شمردند.

اسلام، اعلام کرد که پسرخوانده با پسر واقعی تفاوت دارد؛ یعنی فرزندخواندگی، نسبت خویشاوندی شرعی نیست. پسرخوانده، نه به همسران و دختران پدرخوانده محرم می شود، نه از او ارث می برد و نه همسرش به پدرخوانده محرم است. عزیزانی که کودکی را به فرزندی می پذیرند باید به این مسائل توجه داشته باشند.

ص: 45

1- احزاب، 37.

ازدواج پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با زینب بنت جحش که همسر سابق پسرخوانده پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بود، این رسم غلط را به صورت عملی از میان برداشت. (1)

زینب زندگی خوبی با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم داشت. او زنی اهل دعا و حزن و اندوه به درگاه خدا و نیز بانویی سخاوت مند بود. او دو سال بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از دنیا رفت و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

عوامل مشترک تزلزل و فروپاشی خانواده
اشاره

انتشارات دار الحديث قم، کتابی به نام عوامل تحکیم خانواده چاپ کرده است. این کتاب شامل آیات و روایاتی است که عوامل استواری و استحکام بنیان خانواده یا فروپاشی و طلاق را برمی شمارد. با توجه به آیه 37 سوره احزاب ، در این جا به هشت مورد از عوامل تزلزل و فروپاشی خانواده از جمله: بی مهری و طلاق عاطفی اشاره می نمایم. این عوامل، موجب بی مهری و بی احساسی و حتى طلاق می شود.

1. بدخلقی

اشاره

اولین عامل فروپاشی خانواده، بدخلقی زن یا شوهر است.

حسین بن بشار به امام رضا علیه السلام نامه نوشت و پرسید: یکی از خویشاوندانم دختر مرا از من خواستگاری کرده اما اخلاق خاصی دارد. امام رضا علیه السلام فرمود:

«لَا تُزَوِّجْهُ إِنْ كَانَ سَيِّئَ الْخُلُقِ »؛ (2)

اگر بداخلاق است به او دختر نده.

ص: 46

1- تفسیر نمونه، ج 17، ص 316.

2- الكافي، ج 5، ص 563؛ من لا يحضره الفقیه، ج 3، ص 409؛ مکارم الاخلاق، ص 203.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اول اخلاق داماد را ببینید، سپس دینش را، (1)سپس جمال و مال و ویژگی های دیگرش را.

هنگامی که حضرت علی علیه السلام زهرای مرضیه علیها السلام را به عقد خود درآوردند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سفارش هایی به او فرمود؛ از جمله:

«یا عَلیُّ أحسِن خُلقَکَ مَعَ أهلِکَ وَجِیرانِکَ وَمَن تُعاشِرُ وَتُصاحِبُ مِنَ النّاسِ تُکتَب عِندَ اللّهِ فی الدَّرَجاتِ العُلی »؛ (2)

ای علی! با خانواده و همسایه ها و همه کسانی که با آنها معاشرت و مصاحبت داری، خوش خلق باش تا در پیشگاه خدا در درجات والا نوشته شوی.

آقا! اگر پول نداری، اخلاق که می توانی داشته باشی؛ اگر قسطت عقب افتاده، لبخند که می توانی بزنی.

شیوه برخورد علما با همسرانشان

همسر آیت الله العظمی مرعشی رحمة الله علیه تعریف می کرد: من شصت سال با آیت ۔ الله مرعشی زندگی کردم. ایشان هرگز به من امرونهی نکرد، هرگز با من تندی نکرد. اگر آب می خواست، یا خودش ظرف آب را بر می داشت یا می فرمود: اگر کسی به ما آب می داد خوب بود! نمیگفت: شما به من آب بده.

همسر امام خمینی رحمة الهه علیه نیز می گفت: هرگز پیش نیامد که امام با من تندی

ص: 47

1- «قال رسول الله صلی الله علیه و آله إذا جاءَکُم مَن تَرضَونَ خُلُقَهُ ودِینَهُ فَزَوِّجُوهُ "إِلاّ تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَهٌ فِی اَلْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ ؛ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه کسی نزدتان به خواستگاری آمد که اخلاق و دین مداری اش را می پسندید، به او دختر دهید. اگر این کاررا نکنید، فتنه و فسادی بزرگ در زمین خواهد شد. (الکافی،ج 5، ص 347؛ التهذیب، ج 7، ص 395؛ وسائل الشیعه، ج 20، ص 76).

2- تحف العقول، ص 14؛ بحارالانوار، ج 74، ص 67.

کند یا دستوری به من بدهد.

همسر آیت الله العظمی بهجت رحمة الله نیز می گفت: گاهی مسئله ای پیش می آمد که باعث ناراحتی و کدورت بین ما می شد. آیت الله بهجت می فرمود: حالا غذا بخوریم، بعد درباره اش صحبت می کنیم. و در همین فاصله غذاخوردن ناراحتی مان برطرف می شد و اصلا دعوا را فراموش می کردیم!

فرزند آیت الله بهجت رحمة الله نیز می گفت: پدر من حافظه ای قوی داشت. گاهی مطلبی از شصت هفتاد سال قبل نقل می کرد، اما هیچ وقت بدخلقی یا اختلافی که با مادرمان داشت در ذهنش نگه نمی داشت. ناراحتی ها را نادیده می گرفت.

همسر شهید مطهری رحمة الله می گفت: به اتفاق یکی از دوستانم، از اصفهان راه افتادیم و نیمه شب به تهران رسیدیم. وقتی به خانه رسیدیم، می خواستم در را با کلید باز کنم که ناگهان در باز شد. دیدم آقای مطهری منتظر ما بود و در را به - رویمان باز کرد. چایی هم دم کرده بود. گفتم: چرا نخوابیدید؟گفت: می دانستم شما دیروقت از راه می رسید؛ به همین خاطر بیدار ماندم تا از شما استقبال کنم.

خانمی که با من آمده بود وقتی این رفتار را دید گفت: عجب! تا به حال مردی را ندیدم که تا این حد نسبت به خانواده اش احترام بگذارد و تکریم کند.

آری، هم شوهر باید در خانه خوش اخلاق باشد، هم همسر.

2. ملامت وسرزنش

اشاره

دومین عامل فروپاشی خانواده، روحيه ملامت و سرزنشگری زوج هاست.

گاهی سرزنش با توهین و تحقیر نیز همراه می شود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ص: 48

« و مَنِ استَخَفّ بِأَهلِهِ خَسِرَ طیبَ عِیشِهِ»؛ (1)

هرکس خانواده اش را خوار بشمارد خوشی زندگی اش را از دست می دهد.

مثلا: شوهر، همسرش را سرزنش می کند که برادرت معتاد است، پدرت فقیر است، خواهرت طلاق گرفته و... پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

« وَ مَنْ عَيَّرَ مُؤْمِناً بِشَيْءٍ لَمْ يَمُتْ حَتَّى يَرْكَبَهُ »؛ (2)

کسی که از مؤمنی خرده بگیرد (که چرا فلان کار را انجام داد) از دنیا نخواهد رفت مگر اینکه خودش نیز همان کار را مرتکب شود.

وامام صادق علیه السلام فرمود:

« مَنْ أنَّبَ مُؤْمِناً أنَّبَهُ اللهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ»؛ (3)

هرکس مؤمنی را سرزنش کند خداوند او را در دنیا و آخرت سرزنش می کند.

یکی از ویژگی های الهی، گذشت از خطا و به رخ نکشیدن آن است.

نكته اخلاقی

انسان نباید گذشته اش را فراموش کند. برخی آقایان با خانم ها گذشته خود را فراموش می کنند که چه اشتباهاتی مرتکب شده بودند؛ اما گذشته همسرشان را فراموش نمی کنند و با یادآوری آن، موجب تحقیر و سرزنش او می شوند.

شهید رجایی میگفت: روزی که همسرم با من ازدواج کرد، آن روز که من

ص: 49

1- المواعظ العددیه، ص 255.

2- المؤمن، ص 66، الکافی، ج 2، ص 356؛ تحف العقول، ص 47.

3- الکافی، ج 2، ص 356؛ الوافی، ج 5، ص 973؛ وسائل الشیعه، ج 12، ص 277.

رئیس جمهور نبودم؛ آدمی معمولی بودم که در جنوب شهر تهران کاسه و بشقاب می فروختم. حالا که رئیس جمهور شده ام، باید کاسه و بشقاب فروشی ام را فراموش کنم ؟!

سلطان ایاز گه گاه به اتاقی می رفت و در را می بست. به او مشکوک شدند و زیر نظرش گرفتند. دیدند وقتی در اتاقش خلوت می کند از صندوق چه ای لباس چوپانی بیرون می آورد و می پوشد. او این کار را انجام می داد تا یادش باشد که پیش از پادشاهی، چوپان گوسفندها بود. (1)

برخی افراد وقتی بعد از ازدواج به جایی می رسند رئیس می شوند، مسئول می شوند، پول دار می شوند. گذشته خود را فراموش می کنند، خدمات همسر را فراموش می کنند.

3. عدم رعایت حقوق متقابل

سومین عامل تزلزل خانواده عدم رعایت حقوق متقابل است. اصولا یکی از گرفتاری های ما عدم رعایت حقوق است. رسول خدا حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«إنَّ مِن شِرارِ رِجالِکُم البَهّاتَ الجَرِیءَ الفَحّاشَ ، الآکِلَ وَحدَهُ ، وَالمانِعَ رِفدَهُ ، وَالضّارِبَ عَبدَهُ ، وَالمُلجِئَ عِیالَهُ إلی غَیرِهِ»؛ (2)

از بدترین مردان شما کسی است که بهتان می زند، گستاخ است، ناسزا میگوید، تنها غذا می خورد، مانع میهمان است ، برده اش را کتک می زند

و به گونه ای رفتار می کند که عیالش به دیگران پناه ببرند.

همسران در همه زمینه ها وظایف متقابل فراوانی دارند. یکی از آن زمینه ها،

ص: 50

1- مثنوی معنوی، حکایت سوم.

2- الکافی، ج 2، ص 292؛ الوافی، ج 5، ص 841؛ بحار الانوار، ج 69، ص 115.

امور جنسی و عاطفی است. زن و شوهر باید نیازهای جنسی و عاطفی یکدیگر را برآورده کنند. اسلام به ویژه مردها را سفارش کرده است که نیازهای جنسی همسر خود را نادیده نگیرند.

هنگامی که عاصم بن زیاد زن و زندگی را کنار گذاشت و مشغول عبادت شد، امیرالمؤمنین علیه السلام او را توبیخ کرد و فرمود: آیا از خانواده ات خجالت نکشیدی؟ آیا به فرزندانت رحم نکردی؟ (1)

زنی به نام حولاء پیش پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: شوهرم به من توجه نمی۔ کند. حضرت فرمود: اگر شوهرت بداند با توجه نمودن به تو چه پاداشی دارد. حولاء پرسید: چه پاداشی دارد؟ فرمود: هرگاه به سوی تو بیاید دو فرشته او را در میان می گیرند و او مانند کسی است که در راه خدا شمشیر کشیده . هرگاه با تو آمیزش کند گناهانش فرومی ریزد و هرگاه غسل کند از گناهان جدا شود. (2)

عثمان بن مظعون شبانه روز مشغول عبادت شده، به همسرش بی توجه بود؛ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به شدت با او برخورد کرد. (3)

4. غيرت بی جا

چهارمین عامل تزلزل خانواده، غیرت بی جا و بدگمانی است. مرد نباید بی۔ غیرت باشد، اما غیرت بی جا هم درست نیست. امیرالمؤمنین علیه السلام به امام حسن علیه السلام فرمود:

ص: 51

1- الكافی، ج 1، ص 410، الوافی، ج 3، ص 657؛ وسائل الشیعه، ج 5، ص 112.

2- الکافی، ج 5، ص 496؛ الوافی، ج 22، ص 705؛ بحارالانوار، ج 22، ص 124.

3- الکافی، ج 5، ص 494؛ وسائل الشیعه، ج 20، ص 107؛ بحار الانوار، ج 22، ص 264.

«وَإِيَّاكَ وَالتَّغَايُرَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِ غَيْرَةٍ»؛ (1)

بپرهیز از غیرت ورزی در جایی که جای غیرت نیست.

مرد نباید مانع شود که همسرش در آن چارچوبی که دین اجازه میدهد با

مردان فامیل سلام وعلیک کند. حضرت زهرا علیها السلام با سلمان (2)ومحمود بن لبيد (3) و دیگران گفت وگو می کرد.

5. تنوع طلبي شوهر

تنوع طلبی، پنجمین عامل فروپاشی خانواده است. امام باقر علیه السلام فرمود:

«إنّ اللَّهَ عَزَّوجلَّ یُبغِضُ کُلَّ مِطلاقٍ ذَوّاقٍ»؛ (4)

خداوند دشمن است با هر کسی که بسیار طلاق دهنده و چشنده است. چشنده یا «ذواق»، کسی است که می خواهد مزه هر چیزی را بچشد. منظور از چشنده در این جا مردی است که زود به زود زن خود را عوض می کند؛ گویا می خواهد طعم زنان مختلف را بچشد.

آن هایی که زود زن طلاق می دهند و تنوع طلبند و دلشان می خواهد همسران متعدد در زندگی شان باشد، خدا از این آدم ها بیزار است. اسلام به مرد اجازه داده است با چند زن زندگی کند، اما تنوع طلبی و طلاق دهنده بودن رانکوهش می کند.

ص: 52

1- الکافی، ج 5، ص 537؛ تحف العقول، ص 87؛ نهج البلاغه، ص 405.

2- بحار الانوار، ج 43، ص 73؛ عوالم العلوم والمعارف، ج 11، ص 206.

3- بحار الانوار، ج 36، ص 352؛ كفاية الاثر، ص 198؛ عوالم العلوم، ج 11، ص 783.

4- الکافی، ج 6، ص 55، الوافی، ج 23، ص 996؛ وسائل الشیعه، ج 22، ص 8.

6. ژولیدگی

ششمین عامل تزلزل زندگی زناشویی این است که زن و شوهر به وضع ظاهری خود رسیدگی نکنند. همان طور که زن خودش را به دلخواه شوهر آرایش میکند و لباس خوب می پوشد، مرد نیز وظیفه دارد طبق خواسته همسرش رفتار کند و خود را بیاراید. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

« یَجِبُ عَلَی الرَّجُلِ لِامرَأَتِهِ ما یَجِبُ لَهُ عَلَیها؛أن یَتَزَیَّنَ لَها کَما تَتَزَیَّنُ لَهُ فی غَیرِ مَأثَمٍ »؛ (1)

همان حقوقی که لازم است مرد در رابطه با همسر خود رعایت کند، برزن نیز لازم است. این که شوهر، خود را برای همسر خویش آراسته کند؛ همان گونه که زن، خود را در غیر گناه برای همسر خویش آراسته می کند. امام باقر علیه السلام محاسنش را رنگ می کرد و لباس رنگی میپوشید. (2) این کارها نه فقط منعی ندارد، بلکه پسندیده است.

تزلزل و فروپاشی خانواده، عوامل دیگری نیز دارد: بخل، لجاجت، خیانت و...

* * * * *

ص: 53

1- الفردوس، ج 5، ص 521، ح 8953.

2- بحار الانوار، ج 72، ص 100.

ص: 54

، ص 521، ح 8953.

2- بحار الانوار، ج 72، ص 100.

ص: 54

موضوعات مرتبط: منبر ایام فاطمیه

کشکول...